Người bị tai biến mạch máu não thường đối mặt với một di chứng phổ biến là rối loạn chức năng ngôn ngữ, ảnh hưởng đến khả năng nói và hiểu. Tùy thuộc vào thể rối loạn, mức độ tổn thương não và mức độ nghiêm trọng mà người bệnh sẽ được áp dụng những phương pháp phục hồi chức năng nói sau tai biến khác nhau theo chỉ định của bác sĩ.
1. Các biểu hiện rối loạn ngôn ngữ sau tai biến
Tai biến mạch máu não có thể gây ra những tổn thương cho vùng trung tâm ngôn ngữ tại vỏ não và hạch nền. Di chứng rối loạn ngôn ngữ chiếm tỷ lệ 20 – 40% trong số các ca đột quỵ. Dựa vào vị trí tổn thương tại não, rối loạn ngôn ngữ có thể được chia thành 4 thể:
- Tổn thương vùng sinh ra ngôn ngữ (vùng Broca): Người bệnh không thể nói, chỉ nói được một vài từ, không tìm được từ để nói dù có thể hiểu được những những gì muốn biểu đạt. Mức độ nhẹ hơn người bệnh nói không lưu loát, khó khăn khi nhắc lại câu mà bản thân hoặc người khác vừa nói.
- Tổn thương vùng hiểu ngôn ngữ (vùng Wernick): Khả năng nói vẫn lưu loát những người bệnh nói nhưng câu nói vô nghĩa, không hiểu những điều mọi người xung quanh nói với mình, khả năng lặp lại câu nói kém.
- Tổn thương vùng dẫn truyền: Tình trạng tổn thương đường dẫn truyền giữa vùng Broca và vùng Wernick khiến người bệnh có khả năng lặp lại kém dù có thể hiểu và nói tốt.
- Tổn thương toàn thể: Các vùng trên đều bị tổn thương khiến người bệnh không thể nói và hiểu, khả năng nhắc lại câu nói mà bản thân (hoặc người khác) vừa nói kém.
(Người bị rối loạn ngôn ngữ sau khi đột quỵ có thể không nói được, khả năng lặp lại kém)
2. Phương pháp phục hồi chức năng nói sau tai biến
Để tạo điều kiện cho việc phục hồi chức năng nói sau tai biến, người bệnh cần tìm đến các chuyên gia vật lý trị liệu, ngôn ngữ trị liệu để được xây dựng những bài tập phù hợp với các thể bệnh, giai đoạn, mức độ rối loạn ngôn ngữ khác nhau. Ngoài ra, việc khuyến khích và tăng dần các mức độ luyện tập cũng sẽ tạo tâm lý tích cực cho bệnh nhân, hỗ trợ quá trình phục hồi.
3. Điện xung kích thích tại vùng hầu họng
Thực hiện kích thích điện thần kinh cơ (Neuromuscular electrical stimulation) có thể tác động đến các nhóm cơ bằng điện xung, kích hoạt để tăng khả năng chuyển động của dây thanh quản, kích thích đường dẫn truyền cảm giác để hỗ trợ tái cấu trúc vỏ não. Áp dụng phương pháp này sẽ giúp người bệnh giảm sự căng thẳng vùng hầu họng và bảo vệ dây thanh quản để cải thiện khả năng nói.
Người bệnh thực hiện phục hồi chức năng nói sau tai biến bằng phương pháp kích thích điện xung có thể điều trị 30 phút/ngày, 5 ngày/tuần và kéo dài trong khoảng 4 tuần liên tiếp.
(Phương pháp điện xung tại vùng hầu họng)
4. Trường hợp người bệnh hiểu tốt nhưng chưa nói được nhiều từ
Đối với trường hợp người bệnh bị vùng sinh ra ngôn ngữ (vùng Broca) gây khó khăn trong việc nói chuyện dù vẫn có thể hiểu biết tốt, các phương pháp tập phục hồi chức năng nói sau tai biến sẽ được áp dụng theo từng mức độ khác nhau.
- Tập nói tự nhiên: Tập cho người bệnh nói một cách tự nhiên các chữ số, chữ cái, ngày tháng năm.
- Tập gọi tên đồ vật: Giúp bệnh nhân có thể gọi tên các vật dụng gần gũi xung quanh (bàn, ghế, tủ, kệ, giày dép, quần áo,…) và gọi tên màu sắc của vật dụng đó.
- Tập kể tên đồ vật: Để cho bệnh nhân kể càng nhiều tên gọi của các đồ vật trong một danh mục càng tốt, ví dụ kể tên của các loại trái cây, con con vật, nghề nghiệp,…
- Các cách biểu đạt khác: Hướng dẫn người bệnh sử dụng các dấu hiệu để giao tiếp trong trường hợp chưa thể nói các từ.
- Mô tả để người bệnh tự tìm từ vựng: Mô tả những đặc điểm của đồ vật để bệnh nhân đoán tên của đồ vật đó, đặc các câu hỏi như: “Dùng cái gì để chải tóc?” (Cái lược), “Dùng cái gì để viết?” (Cây bút), “Người làm nghề dạy học là gì?” (Giáo viên), “Người làm nghề chữa bệnh là gì?” (Bác sĩ).
(Cho người bệnh tập kể tên các vật dụng quen thuộc hàng ngày)
5. Trường hợp người bệnh nói được các từ ngắn
Nếu người bệnh có khả năng nói được các từ ngắn, các phương pháp phục hồi chức năng nói sau tai biến dưới đây sẽ được áp dụng:
- Luyện tập đọc các từ đơn, sau đó ghép các từ để đọc thành câu dài. Ví dụ: Cho bệnh nhân luyện đọc theo các cụm như “Tập nói – Tập nói kiên trì hàng ngày – Tập nói kiên trì hàng ngày sẽ nói được bình thường”, “Ăn trái cây – Ăn trái cây như cam, bưởi – Ăn trái cây như cam, bưởi tốt cho sức khỏe.”.
- Cho người bệnh tự tìm và đọc lên các từ đối nghĩa. Ví dụ: Bạn đọc một từ “nóng” để người bệnh nói ra được từ “lạnh”, tương tự với các cặp từ như “xa – gần”, “lên – xuống”, “ngày – đêm”.
- Đưa các hình ảnh và để người bệnh mô tả lại bức ảnh. Ví dụ: Đưa cho người bệnh xem bức ảnh của một thành viên trong gia đình để bệnh nhân mô tả, có thể hỏi thêm các câu hỏi để định hướng người bệnh như “Đây là ai?”, “Người này bao nhiêu tuổi?”, “Người này đang làm công việc gì?”,…
- Khi người bệnh có thể đọc được tốt hơn, bắt đầu chuyển qua đọc sách, báo.
- Để cho người bệnh lặp lại các câu ngắn vừa nghe, sau đó có thể bắt đầu tăng độ khó bằng cách lặp lại các câu truyện ngắn.
- Nếu bệnh nhân có thể, hãy khuyến khích hát các bài hát yêu thích, đặc biệt là hát karaoke.
- Thường xuyên tìm chủ đề để nói chuyện với người bệnh.
(Người nhà có thể cho bệnh nhân đọc sách báo khi tình trạng được cải thiện)
6. Trường hợp bệnh nhân hiểu kém
Những phương pháp phục hồi chức năng nói sau tai biến được áp dụng trong trường hợp bệnh nhân có khả năng hiểu biết kém do tổn thương vùng hiểu ngôn ngữ là:
- Kết hợp các cử chỉ với lời nói để diễn tả cho bệnh nhân hiểu về các đồ vật, hành động.
- Đặt 2 – 3 đồ vật ở trước mặt bệnh nhân, đọc tên đồ vật và yêu cầu bệnh nhân chỉ vào đồ vật đó, hướng dẫn bệnh nhân cho đến khi chỉ được đúng đáp án.
- Khi tình trạng bệnh nhân được cải thiện, cho bệnh nhân tập nói các từ đơn, sau đó bắt đầu ghép thành các câu ngắn.
(Tập cho người bệnh cách diễn tả kèm với các cử chỉ cơ thể)
7. Lưu ý khi thực hiện phục hồi chức năng nói sau tai biến
Các bài tập phục hồi chức năng nói sau tai biến giúp người bệnh có thể cải thiện được các vấn đề về rối loạn ngôn ngữ, khôi phục khả năng đọc, nói và diễn tả bằng cử chỉ về mức gần như bình thường để người bệnh có thể giao tiếp tốt. Tuy nhiên, quá trình thực hiện phục hồi chức năng cần lưu ý những điều sau để đảm bảo hiệu quả tập luyện:
- Luôn luôn cổ vũ, động viên, khuyến khích bệnh nhân tập, không được để bệnh nhân chán nản, thất vọng.
- Tập các bài tập từ dễ đến khó theo đúng quy trình.
- Khi tập cố gắng cho bệnh nhân nói to nhất có thể.
- Tránh nhìn thẳng vào mắt bệnh nhân khi nói chuyện và nói chuyện với bệnh với giọng rõ ràng, chậm rãi, bình thường.
- Tránh thúc ép bệnh nhân trong quá trình tập luyện để tránh gây áp lực.
- Kiên nhẫn trong quá trình hướng dẫn bệnh nhân tập luyện, trợ giúp cho bệnh nhân lặp lại nhiều lần nếu như vẫn chưa thực hiện thành công.
- Thay đổi các bài tập, cách tập, địa điểm đa dạng để bệnh nhân không cảm thấy nhàm chán, mệt mỏi trong quá trình tập luyện.
- Luyện tập trong một khoảng thời gian nhất định mỗi ngày, không để bệnh nhân tập quá lâu gây chán nản.
- Các bác sĩ, kỹ thuật viên phải phối hợp chặt chẽ với bệnh nhân và người nhà bệnh nhân để quá trình điều trị diễn ra hiệu quả hơn.
- Xây dựng chế độ dinh dưỡng, nghỉ ngơi và thư giãn tinh thần để hỗ trợ quá trình phục hồi.
(Cần có sự giúp đỡ của gia đình người bệnh để quá trình phục hồi diễn ra hiệu quả hơn)
